Thư pháp là gì? Nguồn gốc, ý nghĩa và quá trình hình thành

Thư pháp không chỉ đơn thuần là những nét chữ đẹp, thư pháp còn là nghệ thuật biểu đạt tâm hồn và triết lý sống qua từng đường nét uyển chuyển. Từ lâu, thư pháp đã trở thành biểu tượng văn hóa đặc sắc, gắn liền với truyền thống phương Đông, đặc biệt là trong nền văn hóa Việt Nam. Bài viết dưới đây, Thư Pháp Kim Danh sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về nguồn gốc, ý nghĩa và giá trị của nghệ thuật thư pháp trong đời sống hiện đại.

Thư pháp là gì?

Thư pháp là phương pháp viết chữ với những kỹ thuật đặc trưng dựa trên thẩm mỹ nhằm tạo ra cảm xúc sâu sắc trong từng ký tự. Thư pháp cũng có thể được coi là một hình thức nghệ thuật thể hiện qua việc diễn tả chữ viết.

Ngoài ra, thư pháp còn có các định nghĩa khác như sau:

“Thư pháp” là một thuật ngữ Hán Việt. Nếu xét về nghĩa từng phần, “thư” mang ý nghĩa là hành động viết (động từ), còn “pháp” chỉ quy tắc (là những khuôn khổ mà mọi người cần tuân theo) và cũng ám chỉ đến phương thức. Tóm lại, nó có thể được hiểu là nghệ thuật viết chữ hoặc phương pháp viết chữ.

Thư pháp là cách thể hiện cảm xúc và tâm tư của người viết qua chữ viết, không chỉ đơn thuần là chữ đẹp, mà còn là nghệ thuật sử dụng cọ để tạo ra tác phẩm thư pháp. Để có một tác phẩm thư pháp đẹp và có chiều sâu, nó cần phản ánh thông điệp của người viết và đảm bảo tính thẩm mỹ qua các yếu tố như nét chữ, cách trình bày, hình dáng câu chữ, màu sắc, v.v…

hư pháp không chỉ đơn thuần là những nét chữ đẹp, thư pháp còn là nghệ thuật biểu đạt tâm hồn và triết lý sống

Thư pháp bắt đầu như một kiểu viết chữ đẹp, nó là hình thức nghệ thuật thể hiện việc viết chữ, sử dụng bút để sáng tạo chữ nhằm phản ánh tâm tư và trình độ nghệ thuật cao của giới tri thức. Một tác phẩm thư pháp cần phải có nhiều yếu tố nghệ thuật, từ cách tô nét chữ, hình thức trình bày đến ý nghĩa của tác phẩm. Trong tiếng Anh, thuật ngữ thư pháp (nghệ thuật viết chữ) được gọi là Calligraphy, là một môn nghệ thuật yêu cầu sự tỉ mỉ và khéo léo khi bắt đầu viết.

Do đó, thư pháp có thể được hiểu là phương thức biểu đạt ý nghĩ của người viết qua ngôn ngữ viết hoặc là một môn nghệ thuật thể hiện tâm hồn con người qua chữ viết. Có thể nói rằng, thư pháp đã trở thành một loại hình nghệ thuật nhằm diễn tả tình cảm con người, đồng thời mang giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, góp phần giáo dục về đạo đức và nhân sinh quan trong cuộc sống.

Nguồn gốc của thư pháp

Có thể nói, sự hình thành nghệ thuật thư pháp gắn liền với chữ viết – một sản phẩm văn hóa của thời đại. Trong tiến trình phát triển văn minh, trước khi xuất hiện chữ viết, con người đã sử dụng chữ tượng hình để lưu giữ thông tin (dùng hình ảnh để biểu thị chữ viết), hoặc chủ yếu truyền miệng thông qua văn học dân gian. Việc ra đời của chữ viết và nghệ thuật thư pháp đã góp phần nâng cao văn hóa nghệ thuật.

• Hình họa xuất hiện: Trong thời kỳ con người sống trong các hang động cổ, họ đã biết dùng hình vẽ để biểu đạt những sự vật và hiện tượng xung quanh, ảnh hưởng trực tiếp đến việc sinh tồn của tổ tiên loài người.
• Ngôn ngữ ra đời: Khi hình họa xuất hiện, người nguyên thủy gặp khó khăn trong việc giao tiếp khi cần mô tả những sự kiện mà không thể vẽ được. Do đó, họ phải tìm kiếm một giải pháp khác, và ngôn ngữ đã ra đời thông qua các hành động cơ thể hoặc âm thanh phát ra từ miệng.
• Ký tự được phát minh: Khi có ngôn ngữ, nhu cầu lưu giữ tri thức cho các thế hệ sau trở nên quan trọng. Con người đã sáng tạo ra ký tự để diễn đạt sự vật và sự việc xảy ra trong cuộc sống, truyền tải những thông điệp đơn giản nhất, chủ yếu liên quan đến nông nghiệp và bói toán.
• Thư pháp hình thành: Sau khi chữ viết và ký tự được thống nhất, quy tắc viết được định hình và từ đó thư pháp ra đời.

Sự hình thành nghệ thuật thư pháp gắn liền với chữ viết

Tại châu Á, với sự xuất hiện của chữ Hán, nghệ thuật thư pháp đã sớm phát triển trong nền văn minh Trung Quốc. Khác với các nước châu Âu sử dụng bảng chữ cái Latinh gồm những ký tự tách biệt để tạo thành từ có nghĩa, chữ Hán lại là một hệ thống chữ phức tạp hơn, ban đầu được tạo ra từ các nét vẽ mô tả vật thể, sau đó kết hợp các bộ phận để hình thành chữ có nghĩa. Chính vì sự phức tạp và nhiều nét của nó, nghệ thuật thư pháp Trung Quốc nhanh chóng thu hút sự yêu thích và khao khát sở hữu từ giới mộ điệu.

Trong văn hóa Trung Hoa cũng như ở các nước cùng văn hóa tương đồng (bao gồm Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Việt Nam), nghệ thuật thư pháp được xếp vào loại họa, tức là nghệ thuật tạo hình và điều khiển đường nét. Họa bao gồm hai dạng: hội họa (vẽ tranh) và nghệ thuật thư pháp (viết chữ).

Sơ lược về thư pháp của các nước

Thư pháp không phải là đặc trưng văn hóa riêng ở Trung Quốc. Thực tế, từ xa xưa, thư pháp đã xuất hiện ở hầu hết các quốc gia trên thế giới với nhiều hình thức và tên gọi khác nhau. Vậy thư pháp ở các nước khác nhau như thế nào?

• Trung Quốc: Thư pháp không chỉ là công cụ truyền tải ý tưởng của người viết mà còn song hành với tranh thủy mặc. Thư pháp được coi là một trong những môn nghệ thuật cao quý và vẫn phát triển mạnh mẽ cho đến ngày nay.
• Nhật Bản: Thư pháp tại Nhật Bản được coi là một hình thức nghệ thuật tinh tế, thường do các thiền sư thực hiện và được gọi là thư đạo, nó luôn liên quan chặt chẽ đến nghệ thuật thiền, chú trọng nhiều vào ý nghĩa hơn là hình thức.
• Các quốc gia Hồi giáo: Chẳng hạn như thư pháp Ả Rập, là một phần của nghệ thuật Hồi giáo đã phát triển song hành với sự ra đời của đạo Hồi và ngôn ngữ Ả Rập. Nó thường gắn liền với các trang trí nghệ thuật trên tường và trần của các đền thờ Hồi giáo cũng như việc trình bày các sách thánh.
• Các nước phương Tây: Thư pháp phương Tây mang phong cách riêng biệt. Chữ viết được tạo ra cẩn thận theo các tiêu chuẩn và tỷ lệ, thể hiện rõ ràng để nhấn mạnh những chủ đề quan trọng. Thư pháp phương Tây có thể được thực hiện bằng nhiều công cụ khác nhau như bút sắt, cọ, thước kẻ, compa và êke.

Thư pháp Nhật Bản

Quá trình hình thành thư pháp chữ Việt

Nguồn gốc

Thư pháp chữ Việt khởi nguồn từ thư pháp chữ Hán. Trong thời kỳ Bắc thuộc, người Hán đã du nhập văn hóa và chữ viết vào Việt Nam, bao gồm cả nghệ thuật thư pháp. Qua hàng nghìn năm, thư pháp chữ Hán đã phát triển mạnh mẽ ở nước ta.

Khi chữ Quốc Ngữ ra đời và dần thay thế chữ Hán, thư pháp chữ Quốc Ngữ cũng bắt đầu hình thành. Nhà thơ Đông Hồ được xem là người tiên phong sử dụng cọ mực Tàu để viết chữ Quốc Ngữ, đồng thời ông cũng là người truyền bá nghệ thuật thư pháp chữ Quốc Ngữ.

Những tác phẩm thư pháp mà ông để lại có thể chưa hoàn thiện tuyệt đối ở một số khía cạnh nào đó và cũng không có lý luận hay nghiên cứu nào về thư pháp Việt của ông. Tuy nhiên, chúng ta vẫn ghi nhận những đóng góp to lớn, sự đam mê và hoài bão của ông với nghệ thuật chơi chữ độc đáo này.

Có lẽ trong suốt cuộc đời, cụ Đông Hồ viết thư pháp Việt như một sở thích cá nhân, một thú vui tao nhã và là cách ông truyền bá thơ văn cùng chữ Quốc ngữ thông qua nghệ thuật thư pháp. Những viên gạch đầu tiên mà ông đặt đã vô tình tạo ra một bộ môn nghệ thuật được nhiều người yêu mến cho đến ngày hôm nay. Với truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, nhiều người trong cộng đồng thư pháp cảm kích và xem ông như một vị “Tổ” của bộ môn này để tôn kính.

Đặc điểm

• Thư pháp chữ Việt có khả năng thể hiện theo nhiều cách khác nhau, tự do sáng tạo mà không bị ràng buộc như chữ Hán, nhưng vẫn cần giữ vững cấu trúc của chữ.
• Vì là chữ Latin chứ không phải chữ tượng hình như chữ Hán, nên việc diễn đạt tâm tư và nội dung câu chữ trở nên khó khăn. Vì thế, người viết thường tạo ra những tác phẩm mang hình ảnh cụ thể, dễ làm mất đi cấu trúc chính của chữ và khiến người xem khó đọc.

Ảnh hưởng của thư pháp đối với đời sống văn hóa dân tộc

Phong trào thư pháp đang ngày càng nở rộ trên toàn quốc, nhiều câu lạc bộ thư pháp xuất hiện tạo ra những sân chơi mới cho mọi người, đặc biệt là thanh thiếu niên rất yêu thích nghệ thuật này. Nhiều triển lãm về thư pháp cũng góp phần cho sự sáng tạo và phát triển liên tục của môn nghệ thuật truyền thống, giúp thư pháp trở nên gần gũi hơn trong đời sống thực. Ở bất kỳ đâu trên đất nước Việt Nam, chúng ta dễ dàng nhìn thấy các tác phẩm thư pháp: từ biển hiệu, tiêu đề sản phẩm, đến bìa sách, trong đền chùa hay quán cà phê,…

Các phong cách viết thư pháp chữ Việt

• Chữ chân phương: là kiểu viết thông dụng nhất, chữ viết rõ ràng, dễ đọc, nét bút có sự linh hoạt về độ đậm nhạt nhưng vẫn giữ nguyên cấu trúc của chữ. Bởi vì đặc điểm dễ đọc và dễ viết, nên lối viết thư pháp chân phương phát triển mạnh mẽ và phổ biến nhất.
• Chữ cách điệu: là cách thể hiện chữ thành những hình ảnh khác nhau, có thể biến đổi để truyền tải những hình ảnh mà người viết muốn diễn đạt, tạo hiệu ứng thị giác cho người xem bởi tác phẩm thiên về hình thức hơn nội dung. Mặc dù khó đọc nhưng người xem vẫn có thể cảm nhận được ý nghĩa của tác giả qua những hình ảnh tiềm ẩn trong tác phẩm.
• Chữ Thảo: là một phong cách viết thể hiện rõ nét tinh thần của chữ hơn là nội dung, với cách viết tự do khiến người xem khó nhận diện, luôn mang trong mình sức mạnh của người sáng tác. Những tác phẩm viết theo kiểu thảo thường đòi hỏi người thưởng thức phải dành thời gian để hiểu, hoặc có khi còn không đọc được.
• Chữ Mộc: là dạng chữ viết ngược dùng để khắc lên gỗ, cần phải soi gương mới có thể đọc được. Có một trường phái riêng cho chữ Mộc, hình thức chữ viết quốc ngữ gần giống như chữ Hán, được thực hiện theo từng bộ cụ thể, làm cho người xem dễ nhầm lẫn với chữ Hán và phải đọc ngược lại.

Các phong cách viết thư pháp chữ Việt

Những câu hỏi thường gặp về thư pháp

Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp từ những người mới bắt đầu viết hay tìm hiểu về thư pháp mà Thư Pháp Kim Danh đã tổng hợp và giải đáp.

1. Người viết thư pháp cần chuẩn bị những dụng cụ nào?

Đối với thư pháp nói chung và thư pháp Việt Nam nói riêng, người viết cần tối thiểu 4 món đồ được gọi là “Văn phòng tứ bảo”: Bút, nghiên, giấy, mực.

2. Tại sao người mới học cần hiểu rõ khái niệm thư pháp?

Đối với những người mới, nếu không nắm vững khái niệm thư pháp, việc chọn phương pháp luyện tập có thể dẫn đến sai lầm rất dễ xảy ra.

Hiện nay, nhiều người chỉ nghĩ rằng cầm bút lông và viết chữ thì đã trở thành thư pháp gia. Tuy nhiên, thực tế là người viết thư pháp cần phải có kiến thức sâu về chữ nghĩa và không ngừng tìm hiểu, học hỏi để nắm vững các nguyên tắc mỹ học của đường nét và kỹ thuật viết chữ.

3. Người viết thư pháp được gọi là gì?

Tại Việt Nam, người viết thư pháp thường được gọi là ông đồ hoặc bà đồ.

Tên gọi này xuất phát từ khái niệm xưa, khi những người biết viết chữ đẹp nhận dịch vụ viết cho dân chúng. Tuy nhiên, do trình độ chưa cao và quá trình luyện tập không nhiều, họ thường tô đi tô lại nhiều lần trên giấy, dẫn đến cái tên “đồ”. Người có kinh nghiệm và kiến thức, được nhiều người công nhận, sẽ được phong tặng danh hiệu “thư pháp gia” hay “nhà thư pháp”, vì họ có khả năng viết nhiều loại chữ và nghiên cứu sâu về nghệ thuật này.

4. Điểm giống nhau giữa “thư đạo” và “thư pháp” là gì?

Cả hai đều tập trung vào việc nghiên cứu con chữ và sử dụng các công cụ viết hoặc văn phòng tứ bảo để thể hiện con chữ.

Điểm khác biệt là: Thư đạo là một cấp độ riêng trong lĩnh vực thư pháp, không chỉ đơn thuần là phương pháp viết mà còn là quá trình tự hoàn thiện bản thân qua việc nghiên cứu và chiêm nghiệm ý nghĩa của con chữ.

5. Thư pháp thường được thể hiện ở những đâu?

Thư pháp xuất hiện ở nhiều nơi như bảng hiệu, thiết kế logo, bao lì xì, đồ trang trí và các vật dụng hàng ngày nhằm tăng cường tính thẩm mỹ.